viernes, 5 de junio de 2015

Klabezinbaloa lagunduz: Euskal Ilustrazioko ganbera musika? / ¿Música de cámara de la Ilustración vasca?


Klabezinbaloa lagunduz

Nahiz eta haren existentziaren testigantzak eduki, ez da gorde euskal Ilustrazioaren garaiko ganbera musika instrumentalaren partiturarik. Hala ere, teklarako idatzitako iturri ezberdinak heldu zaizkigu, bai musika kultu zein herrikoiaren esparruetatik. Garaian, ganbera musika gehiena tekla musikatik abiatuta konposatzen zela jakinda, Khantoriak XVIII. mendetik XIX.-enerako igarotze garai hartan gure herriko ganbera musikarena litekeen soinu-mundura publikoa hurbiltzeko asmoz sortu du bere kontzertu programa berria, Klabezinbaloa lagunduz.

Virginia Gonzalo – klabezina, Ander Berrojalbiz – biolina, Maider López – biola

Euskal Ilustrazioko ganbera musika?

Ilustrazioaren garaian ganbera musika gehiena tekladun instrumentuentzako egindako konposizioetatik abiatuta sortzen zen eta biolina, txirula, biolontxelo edo instrumentu hauetariko bat baino gehiagorekin “lagundutako klabezin edo pianoforterako” piezak bezala aurkezten zen. Izan ere, obra hauetariko batzuk klabe solorako argitaratu ziren eta gerora gehitu zitzaien akonpainamendua. Hau da Joseph Hayden-en akonpainamendudun klabearentzako eginiko sonaten kasua: klabe solorako sortutako sonata bezala argitaratu ziren eta biolinerako akonpainamenduak eskuizkribuan gordetzen dira, izan ere, azken hauek Hayden-i egoztea zaila delarik. Akonpainamendu mota hauen edukiari buruz esan daiteke batzuetan tekladun instrumentuaren ahots nagusia bikoiztera mugatzen zela eta partituran ohartxo batera murriztu zitekeela, biolin joleak ahots nagusia zuzenean teklarako partituran oinarriturik jo zezan. Akonpainanteak material propioa jotzen zuenean, aurrez klabearentzako aurkezturiko materialaren garapen bat izan ohi zen eta kasu honetan badaude particella-rekin egindako edizioak. Ignaz Pleyel-ek mota bietako lanak konposatu eta kaleratu zituen.

1772an, Juan Andrés Lombidek (Elgeta 1745 – Madril 1811) Euskalerriaren Adiskideen Elkartearentzako “klabe eta biolinarentzako sei sonata” aurkeztu zituen. Hau da XVIII. mendeko euskal konpositore bati zor zaion ganbera musika instrumentaleko testigantza bakanetarikoa, baina ez zaigu sonata hauen partiturarik iritsi, ala bai? Bilduma eta artxibo ezberdinek gordetzen dituzte Lombidek idatzitako teklarako konposizioak: Bi sonata, “sacadas en Bilbao”, Txileko Biblioteka Nazionalean gordetzen den Maria Antonia Palaciosen Libro Sesto eskuizkribuan transkribatuak, ca. 1790, (sonata hauetako bigarrena lehen aldiz CD honetan izan da grabatua), orain dela gutxi Gasteizko Santa Maria Katedraleko musika Artxiboan aurkitutako sonata bat (hau ere lehen aldiz CD honetan grabatua), sonata bat eta “yntento” bat, biak organorako idatziak, Montserrat Monastegiko Musika Artxiboan gordeak, eta bi sonata eta minuet bat 1818an Idiazabalgo organista zen José Antonio Urretaren lau kartapazioen parte direnak, (minueta ere lehenengoz CD honetan grabatu da). Urretaren bigarren koadernoa zabaltzen duen sonata, W. A. Mozart-ek Fa tonoan eta biolin akonpainamenduarekin idatzitako klabe sonataren, KV 376,  klabearen partea da. Atal hau biolinaren partearen zati txikiekin osatua izan da, eta honek ganbera sonata hau klabearekin edo organoarekin bakarrik interpretatzeko egindako moldaketa bat zela erakusten digu. Hala ere, sonata honen presentziak adierazten du Urretak jasotako lanen jatorria ez zegoela beti tekla solorako iturrietan, beraz ezin daiteke baztertu Urretaren kartapazioetan agertzen den Lombideren piezaren bat Elgetako musikariak klaberako eta biolinerako idatzitako konposizioetatik etortzea.

                        Posibilitate honi helduaz, Lombideren klabe solorako zenbait lan gordetzen diren bezalaxe aurkezteaz gain, lan honetan “de quinto tono punto alto” Sonata eta Minueta, biak Urretaren kaieretatik jasoak, biolinarekin lagunduta grabatu ditugu. Minuetean biolinak klabearen ahots nagusia bikoiztea erabaki dugu eta sonatan berriz, ahots berri bat konposatu dugu teklarako partituratik ateratako material musikaletik abiatuta.

Lekeitioko Dominiken klabea
                        Grabazio hau Lekeitioko Ama Dominiken komentuan zegoen eta gaur egun Bilboko Eleiz Museoan dagoen klabezinarekin burutu da. Klabe hau Salvador Boffil-ek eraiki zuen Bartzelonan 1743an. Beraz, litekeena da instrumentua jardunean egon izana lan honetan jasotzen dugun musikaren konposizio garaian. Izan ere, Lombideren partituretan ikusten ditugun tesituren tartea eta erabaki konpositiboak, adibidez, tarte horren barruan mantentzeko aldatuak izan ziren progresioak, erakusten digute obra hauek Bofill-aren ezaugarriak dituen teklatu batentzako konposatuak izan zirela.

Organistak eta txistulariak
                        Ilustrazioarena sasoi emankorra izan zen musika herrikoiaren arloan ere. Noizbehinka organista lana txistulariarenarekin uztartu behar izaten zuten bertako musikarien lumatik garai honetako lan ugari heldu zaizkigu. Horrela, minuet, kontradantza eta zortziko horietako batzuk, hemezortzigarren mendeko estilo galantea eta ezaugarri lokal batzuk dituztenak, teklarako iturrietan gorde dira. Horren erakusgarri dira hemen aurkezten ditugun kontrapasa eta kontradantza. Lehena, gutxi gorabehera 1802an datatutako eta W. von Humboldt antropologoaren paperen artean aurkitu zen, De la música en el País Vascongado lanean bi txisturentzako idatzitako zenbait zortzikoren ondoan agertzen diren lau kontrapasetako bat da. Bestalde, kontradantza XVIII. mende bukaerako edo XIX. mende hasierako teklarako idatzitako eskuizkribu baten gordetzen da Arantzazuko Santutegiko musika Artxibategian. Dantza hau, gutxienez XIX. mendetik txistularien errepertorioko parte dena, oraindik ere Arku-dantza bezala dantzatzen da Durangaldean.

                        Biola gehituz, dantza hauek biola eta biolinarekin lagundutako klaberako pieza bezala interpretatuak izateko moldatu ditugu. Biolinak doinua bikoizten du biolak tarteko ahots bat gaineratzen duen bitartean, honela W. A. Mozart-en editoreak Kegellstatt hirukoterako proposatutako organikoa imitatuz; nahiz eta segur aski klarinete eta biolarekin lagundutako klaberako konposatua izan, hirukote hau biola eta biolinarekin lagundutako klabe edo pianoforterako argitaratua izan zen.

                        Modu honetan, Khantoriaren kontzertuetan sakondu eta garatuko dugun lan xume honekin, gure herriko ondare musikala landu eta interpretatzeko gogoa duten instrumentista, amateur eta pedagogoen baliabideak handitzen lagundu nahiko genuke.


Klabezinbaloa lagunduz
A pesar de los testimonios de su existencia, no se ha conservado partitura alguna de música de cámara instrumental del periodo de la Ilustración en el País Vasco. Sin embargo, sí nos han llegado diversas fuentes para tecla, tanto del ámbito de la música culta como de la popular. Sabiendo que la mayor parte de la música de cámara de dicha época se componía partiendo de la música para tecla, Khantoria presenta su nuevo programa, Klabezinbaloa lagunduz, con la intención de acercar al público al posible mundo sonoro de la música de cámara de nuestra tierra en el tránsito del siglo XVIII al XIX.
Virginia Gonzalo – Clavecín, Ander Berrojalbiz – violín, Maider López – viola
¿Música de cámara de la Ilustración vasca?

En la época de la Ilustración, la mayor parte de la música de cámara se creaba a partir de composiciones para instrumentos de tecla y se presentaba como piezas para “clavecín o pianoforte con acompañamiento” de violín, flauta, violonchelo o varios de estos instrumentos. De hecho, algunas de estas obras se publicaron para clave solo y posteriormente se les añadió el acompañamiento. Éste es el caso de las sonatas para clave con acompañamiento de Joseph Haydn: se publicaron como sonatas para clave solo y se conservan acompañamientos de violín manuscritos, que incluso es difícil asegurar que sean del propio Haydn. Respecto al contenido de este tipo de acompañamientos, en ocasiones se limitaba a doblar la voz superior del instrumento de tecla y llegaba a reducirse a una simple indicación en la partitura para que el violinista tocara la voz superior directamente de la partitura para tecla. En las ocasiones en las que el acompañante tocaba material propio, éste resultaba una elaboración del material ya presentado en el clave, y en este caso sí se hacían ediciones con particella. Ignaz Pleyel compuso y publicó obras de ambos tipos.

            En 1772, Juan Andrés Lombide (Elgeta 1745 – Madrid 1811) presentó ante la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País “seis sonatas para clave y violín”. Éste es uno de los pocos testimonios de música de cámara instrumental debida a un compositor vasco del siglo XVIII, sin embargo, no nos han llegado partituras de dichas sonatas, ¿o sí? Diferentes colecciones y archivos albergan composiciones para tecla de Lombide: dos sonatas, “sacadas en Bilbao”, transcritas en el manuscrito Libro Sesto de Maria Antonia Palacios, ca. 1790, que se conserva en la Biblioteca Nacional de Chile (la segunda de estas sonatas se ha grabado por primera vez en este CD), una sonata recientemente descubierta en el Archivo musical de la Catedral Santa María de Vitoria (también grabada por primera vez en este CD), una sonata y un “yntento”, ambos para órgano, conservados en el Archivo musical del Monasterio de Montserrat, y dos sonatas y un minueto que forman parte de los cuatro cartapacios de “José Antonio de Urreta, Organista de Ydiazabal, año 1818” (el minueto también se ha grabado por primera vez en este CD). La sonata que abre el segundo de estos cartapacios, es la parte de clave de la sonata en Fa KV 376 para clave con acompañamiento de violín de W. A. Mozart. La parte de clave ha sido completada con pequeños fragmentos de la parte de violín, lo que nos indica que era un arreglo hecho para interpretar dicha sonata de cámara a clave u órgano solo. Sin embargo, la presencia de esta sonata también nos muestra que el origen de las obras recopiladas por Urreta no siempre eran fuentes para tecla sola, luego no podemos rechazar que alguna de las piezas de Lombide que albergan los cartapacios de Urreta proceda de las composiciones para clave y violín del músico de Elgeta.

            Aferrándonos a esta posibilidad, además de presentar algunas de las obras de Lombide a clave solo, tal y como se conservan, en el presente trabajo hemos grabado la Sonata “de quinto tono punto alto” y el Minueto, ambas piezas recogidas en los cuadernos de Urreta,  con acompañamiento de violín. En el minueto hemos optado por que el violín doble la voz superior del clave y para la sonata hemos compuesto una voz nueva partiendo del material musical de la partitura para tecla.

El clave de las Dominicas de Lekeitio
            La presente grabación se ha realizado con el clavecín que se encontraba en el Convento de las Madres Dominicas de Lekeitio (Bizkaia) y que actualmente se conserva en el Museo Diocesano de Arte Sacro de Bilbao. El clave fue construido por Salvador Bofill en Barcelona en 1743. Así, es probable que el instrumento estuviera en activo en la época de composición de la música recogida en este trabajo. De hecho, el rango de las tesituras y las decisiones compositivas que vemos en las partituras de Lombide, tales como progresiones modificadas para mantenerse dentro de dicho rango, nos muestran que estas obras están compuestas para un teclado de las características del Bofill.

Organistas y txistularis
El periodo de la Ilustración fue también un momento fecundo en el ámbito de la música popular. De esta época nos han llegado numerosas piezas de la pluma de músicos locales que en ocasiones compatibilizaban el trabajo de organista con el de txistulari. Así, algunos de esos minuetos, contradanzas, contrapases y zortzikos, con marcado estilo galante dieciochesco y ciertas peculiaridades locales, se han conservado en fuentes para tecla. Muestra de ello son el contrapás y la contradanza que aquí presentamos. El primero es uno de los cuatro contrapases para tecla que aparecen junto a diversos zortzikos para dos txistus en el trabajo De la música en el País Vascongado , datado en torno a 1802 y que se localizó entre los papeles del antropólogo W. von Humboldt. Por su parte, la contradanza se conserva en un manuscrito para tecla de finales del XVIII o principios del XIX del Archivo musical del Monasterio de Aranzazu. Esta danza, que pertenece al repertorio de los txistularis desde, al menos, el siglo XIX, aún se baila como Arku-dantza o contradanza de arcos en el Duranguesado.

Incorporando la viola, hemos arreglado estas danzas para interpretarlas como piezas para clave con acompañamiento de violín y viola. El violín dobla la melodía y la viola añade una voz intermedia, imitando así el orgánico propuesto por el editor de W. A. Mozart para su trío Kegelstatt; el trío, compuesto probablemente para clave con acompañamiento de clarinete y viola, fue publicado para clave o pianoforte con acompañamiento de violín y viola.


De esta forma, con este pequeño trabajo, que ampliaremos y desarrollaremos en los conciertos de Khantoria, esperamos contribuir a ampliar los recursos al alcance de los instrumentistas, amateurs y pedagogos preocupados y deseosos de trabajar e interpretar el legado musical de nuestra tierra.

No hay comentarios:

Publicar un comentario